Fragment traktatu o ortografii polskiej.

 Sam traktat w rzeczywistości nie ma tytułu, zachował się w kopii wykonanej w latach 1460-1470 przez skryptora o nazwisku Warzykowski (rękopis Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 1961).

 

Najwięcej miejsca w swoim dziele Parkoszowic poświęcił ustaleniu dostatecznej liczby odrębnych liter alfabetu dla głosek występujących w języku polskim. Odróżnia on graficznie spółgłoski miękkie od twardych oraz samogłoski długie od krótkich. Informacje o fonetyce samogłosek zawarte w traktacie pozwalają stwierdzić, że iloczas był żywą kategorią fonologiczną jeszcze w połowie wieku XV. Dzięki Parkoszowicowi wiemy, że opozycja samogłoska długa: samogłoska krótka różnicowała znaczenia wyrazów, o czym pisze w traktacie: "wszystkie samogłoski wymawiają się albo długo, albo wyraźnie krótko, z której to długości albo krótkości powstaje rozmaite znaczenie wyrazów". Dla przykładu długie samogłoski miały być zapisywane: „aa”, „ee” itd. Polskim spółgłoskom miały odpowiadać niekiedy dwie lub nawet trzy litery, np: „ch”, „dz”, „ff” itd. Natomiast odróżnienie głosek twardych od miękkich powinno się, według autora traktatu, opierać na stosowaniu nowych znaków graficznych, np: „b” twarde miało mieć kwadratowy brzuszek, a nie okrągły jak to, które znamy. Parkoszowic nie wprowadził znaków diakrytycznych pozostawiając tylko wcześniejsze „y” oraz „i”. Zasób łacińskich liter odpowiadających samogłoskom powiększył o znak „Ø”, zaznaczając jednak, że niektóre wyrazy można pisać inaczej, np: zamiast „ranka” = „ręka”.

Zasady, wyłożone uczenie w języku łacińskim, Parkoszowic podsumował w krótkim polskim wierszu, wtopionym w zakończenie traktatu pt. "Obiecado"  staropolskie "Abecadło" Jakub Parkoszowic przedstawia zasady pisowni:

 

OBIECADO

Kto chce pisać doskonale

język polski i też prawie,

umiej obiecado moje,

ktoreśm tak popisał tobie,

aby pisał tak krotkie a

aa sowito, gdzie się wzdłużaa;

podług tego będzie pisaan

ludzi wszystkich ociec adaam.

a też gdzie b będzie grubee,

tako pismem położysz jee;

nie pisz wirzchu okrągłego,

pisząc bartka zbawionego;

z wirzchem okrągłem piszy b',

b'odry (= biodry) tako napiszesz swee.

gdzie c głosu mieć nie będzie,

w miasto jego tam k siędzie,

jako kamieeń, tako kaptur,

pisan będzie przez k i kur;

ale gdzie c swoj głos miewa,

zwykłem pismem cało tak da;

ale cielęciu i ciału

pod ç przypiszy tak jemu;

jestli c barzo grubieje,

tako pismem czas wyznaje,

gdy h przypisano będzie,

ch chwalebnee tako siędzie;

Ale bych ci nie przedłużył

ani teskności uczynił,

patrzy obiecada meego

tobie tu napisaneego,

boć w niem każde słowko tobie

pismem rożny głos da w sobie;

pisz jee w jimię Bożee tako,

jeżem ci napisał jako.

 

Po wierszu następuje wykaz wszystkich liter alfabetu oraz proponowane warianty pisowni. Traktat został poprzedzony anonimową przedmową, stanowiącą bezcenny dokument świadomej walki o równouprawnienie języka narodowego z łaciną. W przedmowie po raz pierwszy w polszczyźnie pojawia się pojęcie błędu językowego[2].

Zawarte w dziele propozycje ortograficzne, jak np. odrębne kształty liter na oznaczenie spółgłosek miękkich i twardych, nie zostały wprowadzone ze względu na znaczne odbieganie od przyjętej praktyki oraz nieprzejrzystość i zawiłość proponowanych zasad. System ortograficzny Parkoszowica nie przyjął się w praktyce, a na dodatek jego koncepcje teoretyczne nie znalazły kontynuatorów. Druga znana rozprawa z zakresu ortografii polskiej ukazała się dopiero na początku XVI w.

 

 

Traktat-projekt ustalenia grafiki polskiej (składa się z prozaicznej rozprawy łacińskiej i wiersza polskiego, liczącego 34 ośmiozgłoskowce rymowane parami), powst. ok. 1440, wydał J. S. Bandtke pt. Antiquissimus de ortographia polonica libellus, Poznań 1830 (edycja niedokładna); wyd. krytyczne J. Łoś "Jakuba, syna Parkoszowego, traktat o ortografii polskiej", Materiały i Prace Komisji Językowej AU, t. 2 (1907) i odb.; fragm. wraz z przekł. polskim podał T. Lehr-Spławiński Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1947; także wyd. 2 Warszawa 1951; wiersz polski przedr.: W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 96-97; J. Łoś "Najdawniejszy traktat o ortografii polskiej", Język Polski 1913, zeszyt 2; W. Taszycki "Najdawniejsze zabytki języka polskiego", Kraków 1927,Biblioteka Narodowa, seria I, nr 104; także wyd. 2 Wrocław 1949; także wyd. 3 Wrocław 1951; S. Vrtel-Wierczyński "Średniowieczna polska poezja świecka", Kraków 1927, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 60; także wyd. 2 Wrocław 1949; także wyd. 3 Wrocław 1952 (w pisowni zmodernizowanej); M. Dłuska Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej, t. 1, Kraków 1948, s. 97-98; podobiznę wiersza podał W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 96-97; rękopis Biblioteka Jagiellońska nr 1961, (traktat poprzedza przedmowa nieznanego autora współczesnego Parkoszowi, odznaczająca się erudycją humanistyczną; przekł. polski ogł. J. Łoś "Dawne głosy o języku polskim", Język Polski 1913, zeszyt 3; przedr. W. Taszycki "Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII", Wrocław 1953, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 146